InfoRadar
Мазмұны
Жер беті тыныш әрі тұрақты болып көрінгенімен, оның терең қабаттарында үздіксіз күрделі үдерістер жүріп жатады. Таулар, жазықтар мен мұхиттар планетаның ішкі күштерін толық көрсете алмайды. Сол ішкі белсенділіктің ең айқын көріністерінің бірі – жанартаулардың атқылауы. Қызған заттардың жер бетіне шығуы әрі қорқынышты, әрі таңғаларлық әсер қалдырады. Неліктен кратерлерден су емес, дәл лава атқылайтынын түсіну үшін Жер қойнауындағы жағдайларға назар аудару қажет.
Жердің ішкі құрылысы және энергия көздері
Планета бірнеше қабаттан тұрады, олардың әрқайсысы температурасы, тығыздығы және химиялық құрамы бойынша ерекшеленеді. Жер қыртысының астында орналасқан мантияда температура мыңдаған градусқа дейін жетеді. Осындай жағдайда қатты тау жыныстары жартылай балқып, тұтқыр массаға айналады. Бұл құбылыс жер бетінде жанартау бар-жоғына қарамастан үнемі орын алады.
Жылудың негізгі көзі ретінде планетаның қалыптасуынан қалған энергия мен радиоактивті элементтердің ыдырауы саналады. Соның арқасында Жердің ішкі қабаттары миллиардтаған жыл өтсе де ыстық күйінде сақталады. Мұндай температурада су өзінің қалыпты күйін ұстап тұра алмайды. Ол не буланып кетеді, не минералдармен химиялық реакцияға түседі.
Магма деген не және ол қалай пайда болады
Магма – балқыған тау жыныстарының, газдардың және кристалдардың қоспасы. Ол мантияда немесе жер қыртысының төменгі қабаттарында жоғары қысым жағдайында түзіледі. Суға қарағанда, бұл заттың негізін силикатты қосылыстар құрайды. Мұндай материалдар өте жоғары температурада балқып, сонымен қатар тұтқыр қасиетін сақтайды.
Балқыған массаның құрамы орналасқан тереңдігіне және айналасындағы жыныстарға байланысты өзгереді. Кейбір аймақтарда ол қою келеді, ал басқа жерлерде анағұрлым сұйық болады. Осы айырмашылықтар атқылаудың сипатына тікелей әсер етеді. Қалай болғанда да, жанартау өнімінің негізі балқыған жыныс болып қала береді.
Жанартаулық үдерістердегі судың рөлі
Кратерден су атқыламаса да, ылғалдың маңызы жоқ деп айтуға болмайды. Ол Жер қойнауында байланысқан күйде кездесіп, магманың қозғалысына ықпал етеді. Жоғары температура әсерінен су буға айналып, ішкі қысымды арттырады. Бұл балқыған массаның жоғары көтерілуіне жағдай жасайды.
Судың жанартаулық жүйедегі негізгі қызметтерін атап өтуге болады:
- тау жыныстарының балқу температурасын төмендетіп, магманың түзілуін жеңілдетуі;
- қызған кезде буға айналып, ішкі қысымды арттыруы;
- бу кенет кеңейгенде жарылғыш атқылаулардың пайда болуына ықпал етуі;
- химиялық элементтер мен минералдардың терең қабаттарда тасымалдануына қатысуы.
Осылайша ылғал қосалқы рөл атқарады және негізгі атқылау заты болмайды. Оның әсері жанама түрде байқалады. Сондықтан көп жағдайда су жанартау әрекетінің бөлігі ретінде қабылданбайды.
Неліктен су лава сияқты атқылай алмайды
Басты себеп су мен тау жыныстарының физикалық қасиеттерінің айырмашылығында жатыр. Жер қойнауындағы температурада су тез арада газ күйіне өтеді. Қысым оны белгілі бір уақыт ұстап тұруы мүмкін, алайда жоғары көтерілген сайын бұл көрсеткіш төмендейді. Нәтижесінде сұйық ағын емес, бу түзіледі.
Сонымен қатар су тұрақты арна арқылы жер бетіне дейін жетіп, тұтас ағын ретінде қозғала алмайды. Ол не буланып кетеді, не жыныстар арасындағы саңылаулар арқылы тарап кетеді. Ал балқыған тау жыныстары тығыз әрі тұтқыр болғандықтан, магмалық арналары бойымен жоғары көтеріле алады. Дәл осы қасиеттер лаваны жанартаудың негізгі өніміне айналдырады.
Атқылау түрлері және магма құрамының әсері
Жанартаудың белсенділігі магманың тұтқырлығына байланысты өзгереді. Масса неғұрлым қою болса, газдардың сыртқа шығуы соғұрлым қиын болады. Бұл ішкі қысымның жиналуына және күшті жарылыстарға әкеледі. Ал сұйықтау балқыма газдардың біртіндеп бөлінуіне мүмкіндік береді.
Бұл ерекшеліктерді бірнеше түрде сипаттауға болады:
- Эффузивті атқылаулар кезінде лава тыныш түрде ағып шығады. Балқыған зат беткейлермен еркін қозғалып, ұзын ағындар түзеді. Мұндай құбылыс Гавай аралдарындағы жанартауларға тән.
- Эксплозивті атқылаулар өте күшті жарылыстармен сипатталады. Қою магма газдарды ұстап қалып, шыңның кенет қирауына себеп болады. Везувий жанартауының тарихы осыған дәлел бола алады.
- Аралас типтерде екі механизм қатар жүреді. Алдымен жарылыс болып, кейін лава сыртқа ағады. Мұндай сценарийлер табиғатта жиі кездеседі.
Осы жағдайлардың барлығында негізгі рөлді магма атқарады. Бу көп мөлшерде болса да, атқыланатын массаның басты бөлігі минералдық сипатта қалады.
Лаваның суымен беткі қабатта түйісуі
Кейде жанартау суды атқылап жатқандай әсер қалдырады. Бұл әсіресе лава мұхитпен немесе мұздықтармен түйіскен кезде байқалады. Негізінде балқыған жыныс сыртқы ылғал көздерімен әрекеттеседі. Қатты қызудың әсерінен су бірден буланып, бу мен жарылыстар пайда болады. Мұндай көрініс жаңсақ түсінік тудыруы мүмкін.
Осындай үдерістер фреатомагматикалық атқылаулар деп аталады. Олар күтпеген жарылыстарымен және ұсақ жыныстардың көп шашырауымен қауіпті. Дегенмен бұл жағдайда да энергия көзі лава болып қала береді. Су тек әсерді күшейтуші фактор ретінде қатысады.
Сулы атқылау туралы түсініктің қалыптасуы
Көп адам жанартауды жай ғана ыстық сұйықтықпен байланыстырады. Күнделікті өмірде ең таныс сұйық – су болғандықтан, осындай салыстыру туындайды. Сондықтан кратерден неге дәл су шықпайды деген сұрақ заңды көрінеді. Алайда бұл ой жер қойнауындағы нақты жағдайларды ескермейді.
Геологиялық үдерістер тұрмыстық құбылыстардан мүлде өзгеше заңдылықтарға бағынады. Температура, қысым және химиялық орта ерекше жағдай қалыптастырады. Осындай ортада су өзіне тән қасиеттерін жоғалтады. Сол себепті жанартаулардың негізгі белгісі ретінде лава көрініс табады.
Жанартаулардың атқылауы Жердің қаншалықты күрделі құрылымға ие екенін көрсетеді. Лаваның пайда болуы планета ішкі қабаттарының балқыған жыныстардан тұратындығымен түсіндіріледі. Су бұл үдерістерге жасырын түрде қатысып, қысым мен қозғалысқа ықпал етеді. Осы тетіктерді түсіну қарапайым түсініктерден арылуға көмектеседі. Табиғи құбылыстардың себептерін білу оларды логикалық әрі түсінікті етеді.
