Күн желімен не болады

Ғаламдағы көптеген құбылыстар адамның санасына әлі де жұмбақ болып қала береді, бірақ олардың әсері Жерге дейін жетеді. Сондай ерекше құбылыстардың бірі – Күн желі, яғни Күннен шыққан зарядталған бөлшектер ағыны, ол бүкіл Күн жүйесін шарлап өтеді. Бұл табиғи процесс ғарыштық ауа райының қалыптасуына зор ықпал етеді және Жерде түрлі әсер тудырады. Күн желінің табиғатын және оның салдарын түсіну тек ғалымдарға ғана емес, бүкіл ғалам құпиясына қызығатын әр адамға маңызды.

Күн желінің табиғаты

Күн желі – Күннің жоғарғы қабаттарында пайда болатын, иондар мен электрондардан тұратын плазманың үздіксіз ағыны. Бұл құбылыс жұлдыздың күрделі процестері нәтижесінде туындайды.

• Күнде үнемі жұлдыздық жарылыстар мен тәждік масса лақтырыстары болып тұрады, осының әсерінен ғарыш кеңістігіне орасан көп зарядталған бөлшектер таралады;
• бұл бөлшектер ғаламат жылдамдықпен қозғалады, кейде жылдамдығы 800 км/с-тан да асып кетеді;
• Күн желі ағымының қарқындылығы 11 жылдық күн циклінің максимумына не минимумына байланысты өзгеріп отырады;
• плазма ағыны ғарышта өз магнит өрісін құра отырып, планеталар мен Күн жүйесіндегі басқа нысандарға әсер етеді.

Күн желі тек Жерге ғана емес, басқа планеталарға да жетіп, олардың атмосферасы мен магнит өрістерімен әрекеттеседі.

Күн желінің Жерге әсері

Күн желісінің зарядталған бөлшектері Жердің магнит өрісімен соқтығысқанда түрлі құбылыстар туындайды, олардың кейбірін қарапайым адамдар да байқайды. Ғалымдар ғарыштық ауа райын мұқият бақылай отырып, мұндай құбылыстардың ықтимал салдарын болжауға тырысады.

1. Полярлық шұғыла – Күн желісінің ең көрікті әрі танымал көрінісі. Бөлшектердің атмосферамен өзара әсері нәтижесінде Арктика мен Антарктидада аспанда түрлі-түсті жарық шоқтары пайда болады.
2. Геомагниттік дауылдар – Жердің магнит өрісінің күрт ауытқуы. Мұндай құбылыстар спутниктердің, GPS және радиобайланыстың жұмысына кедергі келтіріп, кейде энергетикалық жүйелерде ақау тудыруы мүмкін. Кейде тіпті трансформаторлардың бұзылуы мен электр қуатының үзілуі байқалады.
3. Планетаның радиациялық белдеулері жаңа зарядталған бөлшектермен толығады. Бұл құбылыс ғарышкерлер, спутниктер мен ғарыш аппараттары үшін қауіпті, себебі жоғары радиация салдарынан олардың істен шығуы мүмкін.
4. Күндегі аса күшті жарылыстар кезінде Күн желісінің ағыны күрт артып, жоғарыда сипатталған құбылыстар күшейеді. Мұндай кездерде телекоммуникация мен авиацияда ақаулар орын алып, навигация жүйелерінің жұмысы бұзылады.

Күн желісінің әсері тек орбитада ғана емес, Жердегі күнделікті өмірде де, әсіресе Күн белсенділігі жоғары кезеңде байқалады.

Магнит өрісі мен қорғаныс тетіктерінің рөлі

Жер қуатты магнит өрісімен қоршалған, ол Күн желісінің қауіпті әсерінен беткі қабатты қорғайды. Бұл көрінбейтін қалқансыз өмір сүріп, тіршілік ету мүмкін болмас еді.

• магнитосфера зарядталған бөлшектердің негізгі бөлігін бөгеп, оларды Жерге жетуге жолатпайды;
• магнит өрісінің қорғаныс қабілетінің арқасында полярлық шұғылалар тек жоғары ендіктерде байқалады, өйткені сол аймақтарда қорғаныс әлсіздеу;
• атмосфера да зиянды сәулеленудің басым бөлігін ұстап қалып, тірі организмдерге қауіпсіздік береді;
• жасанды спутниктер Күн белсенділігі жоғары кезде арнайы қорғаныспен жабдықталады.

Табиғи қорғаныс тетіктері Күн желісінің энергиясын шашыратып, экожүйеге зиян келуіне жол бермейді.

Күн желі ғаламдағы тепе-теңдік пен Жердегі тіршіліктің нәзіктігін еске салады, ал қорғаныс қабаттарының жұмысы – өміріміздің кепілі. Бұл құбылысты түсіну арқылы ғалымдар жаңа технологиялар жасап, ғарыш аппараттары мен электр жүйелерінің қорғанысын жетілдіреді. Бүгінгі таңда Күн желісін зерттеу – астрофизиканың ең маңызды бағыттарының бірі, себебі бұл тек қауіпсіздікке ғана емес, бүкіл ғаламды зерттеуге жол ашады. Әр Күн дауылы – жұлдызымыздың құдіретін және оның өркениетімізге ықпалын еске салады.