Көшіп-қонатын құстар мыңдаған мильдік сапарларға қалай аман қалады

Табиғат өмірі тылсымға толы, соның бірі – маусымдық қоныс аудару құбылысы. Жыл сайын миллиондаған құс континенттер мен мұхиттарды кесіп өтіп, өмір сүруге қолайлы аймақтарға жету үшін орасан қашықтықты бағындырады. Мұндай сапарлар төзімділікті де, дәл бағыт ұстауды да талап етеді, өйткені аздаған қателік олардың өміріне қауіп төндіруі мүмкін. Сонда құстар мұндай ауыр сынақтарға қалай төтеп береді және не олардың туған жерлеріне дәл оралуына мүмкіндік береді? Жауап эволюция барысында қалыптасқан ерекше биологиялық тетіктер мен ежелгі инстинктерде жатыр.

Ұзақ ұшуға дайындық

Қоныс аударуға дейін құстардың ағзасында үлкен өзгерістер жүреді.
Олар ұшу кезінде негізгі энергия көзі болып саналатын май қорын жинайды. Бұл үдеріс гиперфагия деп аталады – ағзаның салмағын 30–50 пайызға арттыратын күшейтілген қоректену кезеңі.

Сапарда өмір сүру үшін құстар тек қорек жинап қоймай, ішкі мүшелерінің жұмысын да өзгертеді. Өкпесі ұлғайып, жүрек төзімді бола түседі, ал қан оттегіні бұрынғыдан жылдам тасымалдайды.

• май негізгі отын көзі ретінде әр граммда тоғыз килокалорияға дейін энергия береді;
• демалыс кезінде құстар қозғалысын барынша азайтып, жинаған қорын үнемдейді;
• мысалы, құстардың кейбір түрлері бірнеше күн бойы тоқтаусыз ұшып, май қорының жартысына жуығын жұмсай алады;
• үйрек пен қаздың бір ми жартышары ұйықтап жатқанда, екінші жартысы бағытты бақылап отырады.

Мұндай физиологиялық бейімделу олардың мыңдаған шақырымды шаршамай ұшуына және сапар соңында тез қалпына келуіне жағдай жасайды.

Бағыт табу және кеңістікте бағдарлану

Қоныс аудару дәл бағдарсыз мүмкін емес, ал бұл тұста табиғаттың даналығы ерекше байқалады.
Құстар ұзақ жолда дұрыс бағытты табу үшін түрлі тәсілдерді пайдаланады.

Бұл қабілет инстинктпен ғана шектелмейді – ол сезім мүшелерінің, көру жадының және Жердің магнит өрісін қабылдау қасиетінің үйлесімді жұмысымен байланысты.

1. Жердің магнит өрісі. Құстардың көзінде және миында магнит өрісін сезетін нәзік ақуыздар мен темір қосылыстары бар. Бұл оларға тіпті бұлтты күндерде де бағыттан жаңылмауға мүмкіндік береді.
2. Күн мен жұлдыздарға қарап бағдарлану. Көптеген түрлер аспан денелерін пайдалана отырып, тәуліктің уақытын және қозғалыс бағытын анықтайды. Бұл қасиет әсіресе түнгі қоныс аударушы торғайлар мен бұлбұлдарда айқын көрінеді.
3. Жер бедерін есте сақтау. Қаз бен тырна өзен аңғарларының, тау сілемдерінің және жағалаулардың пішінін жақсы таниды, оларды табиғи бағдар ретінде қолданады.
4. Иіс сезу арқылы бағыттау. Мысалы, дауылпаздар мұхит ағыстарының иісін сезіп, оны өз жолын анықтауда пайдаланады.

Осы әдістердің үйлесуі құстарға ауа райы өзгерсе де немесе таныс нысандар жоғалса да бағытты дәл сақтауға мүмкіндік береді.

Ұзақ ұшу кезіндегі физиологиялық бейімделулер

Ұзақ ұшу тек энергияны ғана емес, экстремалды жағдайларға төзімділікті де талап етеді.
Биікте ауа температурасы төмендеп, оттегі азаяды, бірақ құстар қозғалысын тоқтатпай, ұшуды жалғастырады. Бұл олардың ағзасындағы ерекше бейімделулердің арқасы.

• қауырсындар мінсіз жылу оқшаулау қызметін атқарып, суықта жылуды сақтайды;
• ерекше өкпе құрылысы ауаның үздіксіз өтуін қамтамасыз етіп, тыныс алуды тиімді етеді;
• кейбір түрлердің аяқтарындағы қан тамырлары жылу жоғалтуды азайтады;
• жүрек пен қан айналым жүйесі жоғары қысым мен жиі соғысты ұстап тұрып, үнемі белсенді жұмыс істейді.

Осының бәрі құстарға бес шақырымнан астам биіктікте де тұрақты ұшуға мүмкіндік береді және шаршауды азайтады.

Топтық стратегия және әлеуметтік үйлесім

Барлық құстар жалғыз ұшпайды. Көптеген түрлер үшін топтық әрекет – аман қалудың кепілі.
Қаз, тырна, пеликан, баклан және көптеген торғай тұқымдастар топпен қозғалады. Бұл тәсіл энергияны үнемдеп, қауіпсіздікті арттырады.

Мұндай ұжымдық мінез-құлық табиғи ынтымақтастықтың көрінісі саналады, себебі әрбір құс бүкіл топтың жетістігіне үлес қосады.

1. V-тәрізді ұшу формасы ауа кедергісін азайтып, әрбір қатысушының күшін үнемдейді.
2. Құстар жетекші орынды кезекпен ауыстырып, күшті біркелкі бөледі.
3. Дыбыстық белгілер арқылы байланысып, қозғалыстың үйлесімділігін сақтайды.
4. Жас құстар тәжірибелі даралармен бірге ұшып, болашақта жолды есте сақтайды.

Бұл тәсіл қоныс аударудың табысты өтуіне мүмкіндік беріп қана қоймай, жас ұрпаққа өмірлік тәжірибе үйретеді.

Тынығу және күш жинау кезеңдері

Ең төзімді құстардың өзі демалыссыз ұша алмайды.
Жол бойындағы аялдамалар кезінде олар энергия қорын толықтырып, денесін қалпына келтіреді және қауырсындарын күтеді.
Бұл аялдамалар кездейсоқ таңдалмайды — әрқайсысы климатқа, жел бағытына және азық-түлік қорының молдығына байланысты анықталады.

• аялдамалар азық мол, қауіпсіз аймақтарда орналасады;
• су құстары өзен мен көл жағасында тоқтап, тамақтанып, шомылады;
• құрғақ өңірлерде олар ылғалы бар өзен аңғарлары мен шағын оазистерге шоғырланады;
• кейде топтар бірнеше апта аялдап, қолайлы желді күтеді.

Мұндай аялдамалар табиғи «әуежай» қызметін атқарып, түрлі популяциялардың тоғысатын нүктесіне айналады.

Құстардың ғажайып сапары табиғаттың кемел үйлесімін паш етеді. Әрбір бөлшекте – қанат пішінінен бастап энергия бөлу жүйесіне дейін – эволюцияның миллиондаған жылдық еңбегі көрініс табады. Қоныс аударуды бақылау арқылы адам тек маусымдық құбылысты ғана емес, тіршіліктің мінсіз тепе-теңдігін де аңғарады. Бұл тамаша жаратылыстар ең ұзақ жолдардың да сабыр мен табандылық арқылы бағынатынын, ал шынайы бағыт әрдайым туған жерге бастайтынын еске салады.