Күнтізбені кім ойлап тапты

Адамзат баласы мыңдаған жылдар бойы уақыттың ағымын реттеуге тырысты. Табиғаттағы маусымдардың ауысуы, Айдың фазалары мен аспан денелерінің қозғалысы адамдарды өмірде белгілі бір тәртіп орнатуға итермеледі. Осы заңдылықтарды түсіне отырып, көне өркениеттер өз тіршілігін күнтізбелік жүйемен үйлестіруге ұмтылды. Нәтижесінде, аспан қозғалыстарына негізделген алғашқы уақыт есебі жүйелері пайда бола бастады. Қазіргі таңда күнтізбе – әр адамның өміріндегі ажырамас құрал. Алайда оны алғаш кім ойлап тапқаны туралы сұрақ әлі де қызығушылық тудырады.

Ежелгі адамдардың уақытты сезінуі

Жазу пайда болмай тұрып-ақ адамдар уақыттың ауысуын бақылап, оны белгілеудің жолдарын тапқан.

• Ай фазаларына қарап оқиғалар арасындағы аралықты шамалаған;
• сүйекке немесе тасқа белгілер ойып, өткен күндерді санаған;
• маусымдық құбылыстарды – өзен тасқыны, құстардың қайтуы сияқты көріністерді уақыт өлшемі ретінде пайдаланған;
• күннің шығуы мен батуы бағыттарына қарап бағыт пен мерзімді анықтаған;
• қарапайым астрономиялық құрылыстар тұрғызып, маусымның ауысуын бақылаған.

Бұл әрекеттер әлі де жетілмегенімен, алғашқы күнтізбелік жүйелердің негізін қалаған болатын.

Ежелгі өркениеттердің алғашқы күнтізбелері

Егіншілік пайда болған кезде нақты мерзімдер бойынша жұмыс істеу қажеттілігі туындады. Осы себепті алғашқы құрылымдалған күнтізбелер дүниеге келді.

1. Шумер өркениеті. Б.з.д. III мыңжылдықта Месопотамия халқы Ай мен Күнге негізделген аралас күнтізбе қолданыпты. Ай фазаларына қарай айлар есептеліп, жылдың ұзақтығын теңестіру үшін кейде қосымша ай енгізілген. Бұл әдіс табиғи циклдермен қатар егіншілікке де бейімделген.
2. Ежелгі Египет. Египеттіктер алғашқы күн жүйесіне негізделген күнтізбені пайдаланған. Жыл 12 айдан тұрып, әр айда 30 күн болған, үстіне қосымша 5 күн қосылған. Күн сағаттары, обелисктер және Сириус жұлдызын бақылау арқылы жаңа жылдың басталуын есептеген.
3. Майя өркениеті. Майя халқының күнтізбесі өте дәлдігімен ерекшеленген. Олар 260 күндік діни және 365 күндік күндік циклдерді қатар пайдаланған. Бұл екі жүйенің қиылысуы арқылы діни мерекелер мен тарихи даталар есептелген. Майя халқы ұзақ мерзімді есептеу әдісін де енгізген.
4. Қытай күнтізбесі. Қытайда Ай мен Күнге негізделген күрделі жүйе жасалған. Ол тек астрономиялық ғана емес, философиялық қағидалармен де байланыстырылған. Жыл 12 Айлық айдан тұрып, артық айлар енгізіліп отырған. Күн мен түннің теңелуі, күн тоқырауы және жұлдыз белгілері де есепке алынған.
5. Грек-рим жүйесі. Гректер египеттік жүйені дамытып, римдіктер оны одан әрі жетілдірді. Б.з.д. 45 жылы Юлий Цезарь юлиан күнтізбесін енгізіп, жыл ұзақтығын дәл санауға мүмкіндік берді. Бұл жүйе кейінгі заманның негізі болды.

Бұл күнтізбелер әр халықтың мәдениеті мен астрономиялық түсініктеріне сай қалыптасты. Олардың бәрі де біртіндеп күрделеніп, нақтылана түсті.

Григориан күнтізбесінің енгізілуі

Юлиан күнтізбесі уақыт өте келе нақты астрономиялық жылмен сәйкес келмей, жыл сайын шамамен 11 минутқа артта қала бастады. Бұл қателік ғасырлар бойы жиналып, мәселе тудырды.

1. Папа Григорий XIII реформасы. 1582 жылы Рим Папасы Григорий XIII католик шіркеуінің бастамасымен жаңа жүйе енгізді. Високос жыл ережелері нақтылап қайта есептеліп, жиналған 10 күн артық алып тасталды. Осылайша, 4 қазаннан кейін бірден 15 қазан болып есептелді.
2. Халықаралық қабылдануы. Католик елдері григориан күнтізбесін тез қабылдағанымен, протестант және православ елдері оны көп кешігіп енгізді. Мысалы, Ресейде ол тек 1918 жылдан бастап қолданылды. Қазіргі таңда бұл жүйе бүкіл әлемде кеңінен таралған, дегенмен кейбір елдерде дәстүрлі немесе діни күнтізбелер қатар қолданылады.

Күнтізбе – ұжымдық ақылдың жемісі

Күнтізбелерді бір адам немесе бір халық ойлап тапты деу дұрыс емес. Бұл – адамзаттың ұзақ тарихи тәжірибесі мен бақылауының нәтижесі.

• ешқандай күнтізбе бір сәтте пайда болмаған;
• уақыт өте келе астрономия мен математика арқылы нақтылығы артқан;
• жазу жүйесінің дамуы есептеулерді сақтап, келесі ұрпаққа жеткізуге мүмкіндік берген;
• әр мәдениет өзінің наным-сенімі мен дәстүрін айлар мен апталарға бейімдеген;
• халықтар арасындағы байланыс арқылы күнтізбелер бірін-бірі толықтырып, дамыған.

Күнтізбе – тек уақыт өлшеу құралы емес, бүкіл адамзаттың аспанмен және табиғатпен үндесуінің көрінісі.

Уақытты жүйелеу жолындағы күрделі әрі ұзақ саяхат ежелгі жрецтерден бастап, ғалымдар мен реформаторларға дейін жалғасып келді. Шумерлердің жазбалары, египеттіктердің бақылауы, қытайлар мен майя халқының есептеу әдістері мен римдіктердің жаңалығы – бәрі күнтізбенің қазіргі түріне өз үлесін қосты. Бүгінгі күнтізбе – тарих пен ғылымның тоғысында туған жүйе. Оған қарапайым кесте ретінде емес, бүкіл адамзаттың интеллектуалдық жетістігі ретінде қарау қажет.