Мазмұны
Әр түрлі тарихи кезеңдерде адамдар жаңа материалдарды ашып, бұл ашылулар олардың өмір сүру салтын, қолөнерін және қоғам құрылымын түбегейлі өзгертті. Сол жаңалықтардың арасында ерекше орын алатын – қола, яғни мыс пен қалайының қорытпасы, адамзат тарихында жаңа дәуірдің басталуына себеп болды. Қоланың пайда болуы еңбек құралдарын, қару-жарақ пен тұрмыстық заттарды мықты әрі төзімді етіп жасауға мүмкіндік берді, бұл өз кезегінде өркениеттердің дамуына зор ықпал етті. Адамдар қола қолдана бастаған уақыт – үлкен ашылулармен, мәдени алмасумен және ежелгі әлемдегі технологиялық жетістіктермен тығыз байланысты.
Қоланың пайда болуының алғашқы қадамдары
Адамзат ұзақ уақыт бойы қажетті заттарды жасау үшін тас, сүйек және ағаш қолданды. Кейінірек адамдар мыс өңдеуді үйренді, бірақ мыс көп жағдайда жұмсақ болғандықтан, берік материалды іздеу қажеттігі туындады. Қоланың пайда болуы – нағыз технологиялық төңкеріс болды, себебі бұл қорытпа өзінің қаттылығы мен ұзақ қызмет етуімен ерекшеленді.
Археологиялық зерттеулер көрсеткендей, қола басқа металдарға қарағанда ерте қолданылды. Алғашқы қола бұйымдары жер шарының бірнеше аймағында бір мезетте пайда болған, бұл бұл қорытпаның әр түрлі халықтар тарапынан дербес ашылғанын білдіреді.
Қола қай кезде және қайда кеңінен қолданыла бастады
Қола бұйымдарының пайда болуы – адамзаттың мыс дәуірінен қола дәуіріне өту кезеңімен байланысты. Бұл процесс жүздеген жылдарға созылып, әр өңірде өзінше дамыды. Қоланың тарихтағы рөлін толық түсіну үшін оның таралуының басты ерекшеліктеріне тоқталайық:
- қоланың ең алғашқы іздері Кіші Азия, Месопотамия мен Мысырда табылған;
- қола бұйымдар шамамен б.з.д. IV–III мыңжылдықтарға жатады;
- Қытайда қола сәл кейінірек – б.з.д. II мыңжылдықтың ортасынан бастап кеңінен тарала бастады;
- қола дәуірінің басталуы алғашқы қалалардың гүлденуімен, сауда мен қолөнердің дамуы кезеңімен тұспа-тұс келді;
- қола қару-жарақ, еңбек құралдары, әшекей бұйымдар мен діни заттар жасау үшін қолданылды.
Бұл ашылумен бірге ежелгі қоғамдарда әлеуметтік құрылымның өзгеруі, сауда мен шаруашылық байланыстардың кеңеюі сияқты үлкен өзгерістер болды.
Қоланың ежелгі өркениеттердегі рөлі
Қола дәуірі – адамзат тарихындағы үлкен өзгерістер уақыты. Қоланың беріктігі мен иілгіштігі еңбек құралдарын ғана емес, сонымен қатар әсем әшекейлер, құрылыс пен егіншілікке арналған құрал-саймандар, әскери жабдықтар жасауға мүмкіндік берді.
Қоланың қоғамға әсерін төмендегі тізім арқылы көрсетуге болады:
- Қола қылыштар, балталар мен найзалардың пайда болуы әскерлерге шайқаста артықшылық берді. Бұл соғыс тәсілдерінің өзгеруіне және әскери ұйымның күшеюіне әкелді.
- Қола құралдарының таралуы егіншілік пен қолөнердің дамуына жол ашты. Мұндай құралдар ұзақ қызмет етті, еңбек өнімділігін арттырды және құрылысты жылдамдатты.
- Қола әшекейлер мен діни бұйымдар жасау үшін де қолданылды. Мұндай заттар иесінің мәртебесін айқындап, салт-жораларда ерекше рөл атқарды.
- Қоладан жасалған бұйымдар мен шикізат саудасының дамуы халықтар арасындағы мәдени алмасуды тездетті. Сауда жолдары арқылы жаңа технологиялар мен идеялар тез тарады.
- Қиын да күрделі қола бұйымдарының пайда болуы жазу, басқару және мемлекеттік құрылымның дамуына себеп болды. Өндіріс пен алмасуды есепке алу үшін жаңа басқару тәсілдері қажет болды.
Қола көптеген халықтардың өркендеуінің және ілгерілеуінің символына айналды, әрі темір дәуірінің басталуына негіз қалады.
Қоланың таралуының себептері және қола дәуірінің аяқталуы
Қоланың кең таралуының негізгі себебі – оның қасиеттері мен кейбір аймақтарда шикізаттың қолжетімділігі. Алайда уақыт өте адамдар одан да тиімді материал – темірді тапты, бұл қола дәуірінің біртіндеп аяқталуына себеп болды.
Қоланың кең таралуының басты себептеріне мыналар жатады:
- жергілікті кендерден қоспа алудың салыстырмалы оңайлығы;
- қола иілгіштігінің арқасында күрделі пішіндегі бұйымдар жасау мүмкіндігі;
- күнделікті тұрмыста, қолөнерде, әскери және мәдени салада әмбебап пайдаланылуы;
- тастан не таза мыстан қарағанда өңдеу жеңілдігі;
- ұзақ қызмет етуі және коррозияға төзімділігі.
Осы қасиеттері қола дәуірі бойы оны таптырмас материал етті, бірақ технология дамыған сайын оның орнын темір басты, бұл адамзат тарихында жаңа дәуірдің басталуына әкелді.
Қола тарихы – ғылыми жаңалықтар мен жаңа материалдардың қоғамды түбегейлі өзгертіп, экономикалық, мәдени және техникалық дамуға серпін бере алатынының айқын мысалы. Қола дәуірін зерттеу – өркениеттің қалыптасу кезеңдерін және технологиялық прогрестің болашақ ұрпақ үшін маңызын терең түсінуге көмектеседі.