Тас бағаналар қалай қалыптасады?

Табиғат ғасырлар бойы таңғалдырарлық пішіндер жасап келеді. Сол табиғи ғажайыптардың ішінде ерекше көзге түсетіні – тік көтерілген тас бағаналар. Олар алыстан алып мүсіндерге ұқсайды және өз сұлулығымен адамды тамсандырады. Мұндай табиғи нысандар әлемнің түрлі бөлігінде кездесіп, ежелгі жер қыртысының тарихын сақтап тұр. Әрбір тас бағана – жел, су мен уақыттың ұзақ еңбегінің нәтижесі. Осындай жаратылыстың қалай пайда болатынын түсіну үшін оның геологиялық негізін қарастыру қажет.

Тас бағаналардың геологиялық табиғаты

Тас бағаналар – табиғат күштерінің өзара ұзақ әсерінің нәтижесінде қалыптасқан нысандар. Олардың түзілуі жел, су және температура айырмашылықтарынан туындайтын мүжілу мен эрозия процестерімен тығыз байланысты. Мыңдаған жылдар бойы бұл күштер тау жыныстарын біртіндеп бұзып, ең төзімді қабаттарын тік пішінде қалдырады.

Мұндай табиғи мүсіндердің қалыптасуына әсер ететін негізгі факторлар:

• тау жыныстарының құрамы және олардың беріктік қасиеті;
• климаттық жағдайлар мен жауын-шашын мөлшері;
• жел мен судың мүжігіш әсері;
• уақыт және жер бедерінің өзгеру қарқыны.

Уақыт өткен сайын табиғи процестердің әсерінен тау жыныстары ерекше пішінге еніп, бағаналар мен мұнараларға айналады. Әдетте мұндай жерлерде қатты және жұмсақ қабаттар кезектесіп орналасады.

Қалыптасу кезеңдері

Тас бағаналардың түзілуі бір сәтте болмайды – бұл мыңдаған, кейде миллиондаған жылдарға созылатын күрделі процесс.

1. Алдымен ежелгі теңіздер мен көлдердің түбінде шөгінді жыныстар жиналады. Песок, саз және жанартау күлінің қабаттары қатайып, берік минералдарға айналады.
2. Кейін тектоникалық қозғалыстар нәтижесінде бұл қабаттар жер бетіне көтеріледі. Осылайша алғашқы таулы аймақтар қалыптасады.
3. Уақыт өте келе жауын, жел және температура айырмашылықтары әсерінен жұмсақ қабаттар тезірек үгіледі. Қатты жыныстар мүжілуге төзімді болып, біртіндеп биік нысанға айналады.
4. Осы табиғи процестердің нәтижесінде ерекше пішінді бағаналар мен мұнаралар түзіледі.

Бұл кезеңдердің әрқайсысы табиғат күштерінің үйлесімді әсерін көрсетеді. Сондықтан бірде-бір тас бағана екіншісіне ұқсамайды.

Жел мен судың рөлі

Жел мен су – жер бедерін өзгертетін басты табиғи күштер. Олар баяу әрекет етсе де, ұзақ уақыт ішінде алып нәтижелерге қол жеткізеді.

1. Жел ұсақ тастар мен құм түйірлерін көтеріп, оларды табиғи абразив ретінде пайдаланады. Соның әсерінен тау беттері біртіндеп тегістеліп, ерекше өрнектер пайда болады.
2. Жауын мен еріген су жарықтарға сіңіп, түнде тоңып, күндіз еріп, жынысты жарып жібереді. Бұл құбылыс «мұздық мүжілу» деп аталады және таулы аймақтарда жиі кездеседі.
3. Ағын сулар мен өзендер жұмсақ минералдарды шайып, олардың орнында аркалар мен тік жартастар қалдырады. Уақыт өте келе мұндай аймақтар керемет табиғи пішінге енеді.

Жел мен судың әсері баяу болғанымен, олардың күшін ештеңе тоқтата алмайды. Мыңдаған жылдар ішінде олар тастарды табиғи шеберлікпен қашап, ерекше сұлулық туғызады.

Тас бағаналардың түрлері

Табиғатта тас бағаналардың бірнеше түрі бар, олардың әрқайсысы түзілу жолы мен пішіні жағынан ерекшеленеді.

• мүжілу бағаналары тау жыныстарының біркелкі бұзылмауынан пайда болады;
• базальт бағаналары лаваның суып, кебу кезінде жарықтарға бөлінуінен түзіледі;
• құмтас мұнаралары жел мен жауын әсерінен қалыптасады;
• әктасты тік шыңдар карстық үгілу нәтижесінде пайда болады.

Әрбір түр жер бедерінің ерекшелігі мен геологиялық тарихын айқын көрсетеді. Мұндай нысандар жердің табиғи «мұрағаты» іспетті.

Белгілі тас бағаналар орналасқан жерлер

Дүниежүзінде тас бағаналар жиі кездесетін бірқатар әйгілі аймақтар бар. Бұл орындар табиғат әуесқойларын өзіне тартып, ғылыми зерттеу орталығына айналған.

1. Ресейдегі Маньпупүнёр бағаналары ерекше құрылымымен танымал. Олардың биіктігі 40 метрге жетеді және елдің жеті табиғи ғажайыбының бірі саналады.
2. АҚШ-тағы Брайс-Каньон ұлттық саябағында мыңдаған құмтас мұнаралар бар. Олар жел мен судың әсерінен миллиондаған жылдар бойы қалыптасқан.
3. Исландия мен Ирландияда базальт бағаналары кең таралған. Олар жанартау лаваларының суығаннан кейін жарықтарға бөлінуінен пайда болған.
4. Қытайдың Хунань провинциясындағы тас бағаналар ерекше пішіндерімен әйгілі. Бұл аймақ «Аватар» фильміндегі таулардың прототипі болған.

Мұндай жерлер табиғаттың керемет сұлулығын ғана емес, Жердің даму тарихын да көрсетеді.

Ғылым мен адам үшін маңызы

Тас бағаналар – жер тарихының тірі куәгерлері. Олар геологтар мен ғалымдарға климаттың, жер қыртысының және эрозиялық процестердің қалай өзгергенін түсінуге көмектеседі.

Осындай нысандарды зерттеу арқылы ғалымдар:

• тау жыныстарының жасын және бұзылу жылдамдығын анықтайды;
• өткен дәуірлердегі климаттық жағдайларды қалпына келтіреді;
• жер қыртысының құрылымын зерттейді;
• табиғи мұраларды сақтау әдістерін жетілдіреді.

Тас бағаналар табиғаттың ұзақ еңбегінің жемісі, уақыт пен стихияның бірлескен туындысы. Олар адамға табиғаттың қуатын және шыдамдылықтың шексіздігін еске салады. Бұл ғажайып пішіндер бізді қоршаған әлемнің сұлулығын бағалауға және оны қорғауға шақырады.