Аралдар су басқанда не болады?

Мұхит деңгейінің көтерілуі климат өзгерісінің ең айқын салдарының бірі саналады. Әлемнің түрлі өңірлері табиғатқа, экономикаға және тұрғындардың өмір салтына әсер ететін күрделі қиындықтарға тап болып отыр. Әсіресе биіктігі төмен аралдар қатты зардап шегеді, өйткені су деңгейінің аз ғана өзгеруі жер бедерін түбегейлі өзгертуі мүмкін. Құрлықтың баяу жойылуы экологиялық және әлеуметтік тұрғыдан ауыр зардаптар туғызады. Бұл үдерістердің қалай жүретінін түсіну болашақ қауіп-қатерді бағалауға көмектеседі.

Аралдарды су басу қалай басталады

Су деңгейі көтерілген кезде өзгерістер бірден байқалмайды. Су ең төмен аймақтарға таралып, табиғи жүйелер мен адам жасаған құрылымдарға келеңсіз әсер етеді. Бастапқы кезеңдегі өзгерістер әлсіз көрінгенімен, олардың жинақталуы уақыт өте айқын сезіледі.

Осы үдерісті күшейтетін негізгі факторларды атап өтуге болады.

• жағалау сызығы біртіндеп шайылады; толқындар мен ағындар құмды бөліктерді алып кетіп, құрлықтың аумағын азайтады; қорғаныс қабаты жоғалған сайын эрозия күшейеді; бірнеше жыл ішінде аймақ мүлде өзгеріп кетеді;
• топырақтың тұздануы басталады; теңіз суы ішкі қабаттарға өтіп, тұздың шамадан тыс жиналуына әкеледі; өсімдіктер мұндай жағдайда өсе алмайды және жойыла бастайды; өсімдік жамылғысы азайған сайын топырақ тез бүлінеді;
• тұщы судың сапасы төмендейді; теңіз суы жер асты суларына араласып, ішуге жарамсыз етеді; таза су алу үшін қымбат құрылғылар қажет, ал олар көпшілікке қолжетімсіз; осылайша тұрғындар ресурстар тапшылығына тап болады.

Бұл факторлар аралдың табиғи жүйелерін әлсіретіп, құрлықтың жойылуын жылдамдатады.

Әлеуметтік және экономикалық салдарлар

Су басу тек табиғатқа ғана емес, адамдардың өміріне де зор әсер етеді. Тұрғындар көшіп-қонуға мәжбүр болып, қалыптасқан тұрмысынан айырылуы мүмкін. Мұндай жағдайлар үлкен қиындық тудырады.

Арал халқы үшін маңызды салдарларды қарастырайық.

1. Тұрғын үйлердің жойылуы ең ауыр мәселелердің бірі болып саналады. Су төмен аймақтарға еніп, құрылыстарды бүлдіреді. Адамдар мүлкін жоғалтып, басқа жерге көшуге мәжбүр болады. Көшу шығынды талап етіп, өмір салтын түбегейлі өзгертеді.
2. Табыстың кемуі арал экономикасына үлкен соққы береді. Көптеген қауымдастықтар туризм мен балық аулауға тәуелді. Су басу салдарынан жағажайлар бүлінеді, ал экожүйедегі өзгерістер балық санын азайтады. Нәтижесінде тұрғындар табыс көзінен айырылады.
3. Мәдени мұраның жоғалуы да елеулі проблемаға айналады. Аралдарда қалыптасқан салт-дәстүр, тіл және рухани құндылықтар жермен тығыз байланысты. Қоныс аудару осы дәстүрлердің дамуын тоқтатып, қоғамның бірлігін бұзады. Тұрғындар жаңа ортаға бейімделе алмай қиналуы мүмкін.

Бұл салдарлар экологиялық қиындықтардың әсерін күшейтіп, ұзақ мерзімді қолдауды қажет етеді.

Экологиялық салдарлар

Аралдар су астында қалғанда табиғи тепе-теңдік бұзылады. Көптеген түрлер тек осы аймақтарда өмір сүргендіктен, олардың болашағы қатерге тонады. Бұл бүкіл экожүйеге әсер етеді.

Экологиялық салдарлар келесідей байқалады.

• белгілі экожүйелер тұщы судың тапшылығынан жойыла бастайды; кейбір өсімдіктер мен жануарлар құрғақ және тұщы ортаға тәуелді; олардың мекен ету ортасының жоғалуы жойылуға әкеледі; мұндай құбылыс биологиялық алуантүрлілікті төмендетеді;
• маржан рифтері жылынған суға төзбейді; рифтер азайған сайын аралдар табиғи қорғанысынан айырылады; толқындар тікелей соғып, жағалауды тез бұзады; бұл жойылу үдерісін одан әрі үдетеді;
• жоғары ылғалдылық аурулардың таралуына жағдай жасайды; паразиттер мен жұқпалы ауру таратушылар қолайлы орта табады; бұл жергілікті халық үшін қауіп-қатерді күшейтеді; күресу үшін қосымша ресурс қажет болады.

Экожүйеге келген зиян ұзаққа созылып, қайтымсыз болуы мүмкін.

География мен инфрақұрылымның өзгеруі

Су басқан аралдарда жер бедері түгелдей өзгеріп, инфрақұрылым жарамсыз күйге түседі. Бұрын құрлық болған аумақ біртіндеп су айдынына айналады.

Бұл өзгерістерді түсіну үшін бірнеше ерекшелікті бөліп көрсетейік.

1. Жолдар мен ғимараттар жарамсыз болып қалады. Су тасқыны көлік қатынасын тоқтатып, маңызды нысандарға жетуді қиындатады. Кей аумақтар мүлде оқшауланып қалады. Мұндай жағдайда инфрақұрылымды қалпына келтіру өте күрделі.
2. Теңіз толқындары жағалау қорғанысын жедел бұзады. Қандай берік құрылыс салынса да, толқынның тұрақты әсеріне төтеп беру қиын. Әрбір дауыл жағалауды әлсіретіп отырады. Осы себепті қорғаныс шаралары тиімсіз бола бастайды.
3. Жаңа таяз жерлер пайда болып, су ағысының бағытын өзгертеді. Бұл кеме қатынасына қиындық туғызады. Балықшылар бұрынғы жолдарын жоғалтып, жұмыс тәсілін өзгертуге мәжбүр болады. Теңіз қозғалысының жаңа ерекшеліктері аймақты қолжетімсіз етеді.

Инфрақұрылымдағы осындай өзгерістер халықтың өмір сапасына тікелей әсер етеді.

Аралдардың су астында қалуы табиғат пен адам өміріне зор ықпал етеді. Құрлықтың баяу жойылуы халықты қоныс аударуға итермелеп, экожүйелердің бұзылуына себеп болады. Құнды мәдени мұра жоғалып, тіршілік етуге қажетті ресурстар азаяды. Бұл үдерістер климатты сақтаудың маңыздылығын және осал аймақтарды қорғауға бағытталған шаралардың қажеттілігін көрсетеді. Су басу салдарын жақсы түсіну болашақта тиімді бейімделу жолдарын іздеуге мүмкіндік береді.