Атмосфералық қысым дегеніміз не

Табиғатта көзге көрінбейтін, бірақ тіршілікке айтарлықтай әсер ететін күштер көп. Солардың бірі — жер бетін қоршап тұрған ауаның салмағы, яғни атмосфералық қысым. Адамдар оған үйреніп кеткенімен, оның күнделікті өмірге, ауа райына және денсаулыққа ықпалы зор. Бұл құбылыс болмаса, бұлттар түзілмес еді, жел соқпас еді, тіпті тыныс алу да мүмкін болмас еді. Атмосфералық қысым — тек ғылыми термин ғана емес, ол — Жердегі тұрақтылық пен тепе-теңдіктің маңызды бөлігі. Оны дұрыс түсіну үшін бұл ұғымды жан-жақты қарастырған жөн.

Атмосфералық қысым дегеніміз не

Атмосфералық қысым — бұл ауаның жер бетіне және ондағы барлық нәрсеге түсіретін салмағы. Ауа жеңіл көрінгенімен, оның да массасы бар және ол Жердің тартылыс күшімен төменге тартылады. Осы себепті ауа жерге қысым түсіреді. Биікке көтерілген сайын ауаның тығыздығы азайып, қысым төмендей түседі.

Қысымды өлшеу үшін миллиметр сынап бағанасы (мм сын. бағ.), гектопаскаль (гПа) немесе атмосфералық бірлік (атм) қолданылады. Теңіз деңгейіндегі қалыпты қысым 760 мм сын. бағ. деп есептеледі. Бұл көрсеткіш ауа райына, температураға, биіктікке және ылғалдылыққа байланысты өзгеріп отырады.

Қысым неге өзгереді

Атмосфералық қысым тұрақты емес, ол күннің әр сәтінде өзгеріп отырады. Мұндай ауытқулар ауа массаларының қозғалысына, Күннің белсенділігіне және басқа табиғи факторларға байланысты болады.

• суық ауа тығыз әрі ауыр болғандықтан, қысым жоғарылайды;
• жылы ауа жеңіл, сондықтан ол төмен қысым аймағын тудырады;
• ауадағы ылғалдылық та тығыздыққа әсер етеді, себебі су буы азот пен оттегіден жеңіл;
• таулы аймақтарда қысым әрқашан төмен болады, себебі үстіңгі атмосфера қабаты жұқа;
• циклон мен антициклонның пайда болуы қысымның сәйкесінше төмендеуіне немесе жоғарылауына әкеледі.

Бұл өзгерістер ауа райына ғана емес, адамның жағдайына да әсер етеді.

Адам ағзасына әсері

Қысымдағы ауытқулар адам денсаулығына әсер етуі мүмкін, әсіресе метеосезімтал адамдар мен созылмалы аурулары бар жандар үшін бұл айқын байқалады.

1. Қысымның күрт төмендеуі немесе жоғарылауы бас ауруы мен айналуға себеп болуы мүмкін. Мұндай құбылыстар ауа райының күрт өзгеруі кезінде жиі байқалады. Қан айналымы мен жүйке жүйесіне түсетін жүктеме артады.
2. Төмен қысым кезінде шаршау мен зейіннің әлсіреуі байқалады. Бұл — қандағы оттегі мөлшерінің азаюымен байланысты. Әсіресе бұлтты, жауынды күндері осындай әсер күшейеді.
3. Жоғары қысым жүрек қағысын жиілетіп, қан қысымын көтеруі мүмкін. Гипертониямен ауыратын адамдарда бұл жағдай қауіпті. Денеге артық күш түсіп, жүрек-қан тамырлары жүйесіне салмақ түседі.
4. Тыныс алу мүшелері аурулары бар адамдар қысымның өзгеруіне қатты әсерленеді. Бұл кезде ауа құрамындағы оттегі азайып, тыныс алу қиындай түседі. Мұндай жағдай әсіресе биік жерлерде немесе ауа ылғалды болғанда орын алады.
5. Спортшылар мен ұшқыштар үшін атмосфералық қысымның көрсеткіші аса маңызды. Биіктікке байланысты дайындықтар қысымға бейімделуді қажет етеді. Бұл олардың жұмыс қабілеті мен төзімділігіне тікелей әсер етеді.

Көп жағдайда адам мұндай өзгерістерге бейімделеді, бірақ мұны елемей қою да дұрыс емес.

Қалай өлшенеді және бақыланады

Атмосфералық қысым — метеорологиядағы ең маңызды көрсеткіштердің бірі. Оның өзгерісін бақылау арқылы ауа райын болжауға және алдын ала шаралар қолдануға болады.

• қысымды өлшеу үшін барометр қолданылады, оны үйде де, зертханада да пайдалануға болады;
• спутниктер мен метеостанциялар нақты уақыттағы қысым мәндерін бақылайды;
• қысым карталары (изобаралар) арқылы ауа массаларының қозғалысын түсінуге болады;
• арнайы құрылғылар ең жоғары және ең төменгі мәндерді тіркеп, ауа райындағы күрт өзгерістер туралы хабарлайды;
• смартфондарға арналған қосымшалар да қысым туралы толық әрі нақты ақпарат береді.

Мұндай мәліметтер метеорологтарға ғана емес, қарапайым адамдарға да пайдалы.

Атмосфералық қысым туралы қызықты деректер

Бұл құбылыстың кейбір ерекшеліктері ғылыммен қатар, қарапайым қызығушылық тудырады.

• дауылдың орталығында қысым ең төменгі шекке жетеді;
• адамға бір атмосфера қысым шамамен 15 тонна күшпен әсер етеді;
• Эверест шыңында қысым теңіз деңгейінің үштен бірін ғана құрайды, сондықтан тыныс алу қиын;
• киттер мен су астындағы сүтқоректілер қысымның үлкен айырмашылығына бейімделген;
• адам ауаның қысымын сезбейді, себебі ішкі қысым оны теңестіреді.

Бұл деректер атмосфералық қысымның бәріне әсер ететінін және оның қаншалықты маңызды екенін дәлелдейді.

Атмосфералық қысым — тек физика пәніндегі тақырып емес, ол күнделікті өмірімізге тікелей қатысы бар табиғи құбылыс. Ол ауа райын, денсаулықты, техникалық жүйелердің жұмысын анықтайды. Бұл құбылыстың табиғатын түсіну — қоршаған ортаға бейімделуге және өз ағзаңды жақсы тануға мүмкіндік береді. Осы білімнің көмегімен біз табиғатпен үндесіп, өзгерістерге саналы түрде жауап бере аламыз.